Punoi: Qamil Gjyrezi
Në artikullin e kaluar për kohën e IV-të të simfonisë ‘Albanoi’ të Vasil Toles, kam shkruar: ‘Edhe pse ndikimi i Zadesë është i pranishëm, Vasil Tole nuk mbeti një ‘imitues’ i thjeshtë i stilit të tij. Përkundrazi, ai arriti ta tejkalojë ‘modelin’ përmes një kërkimi të ri semiotik dhe psikoanalitik në muzikë, duke futur koncepte moderne të analizës muzikore dhe duke thelluar dialogun mes traditës dhe bashkëkohësisë’.
E përzgjodha këtë frazë, mbasi kam përmendur termin e semiotikës dhe psikoanalizës së muzikës, që ndikojnë shumë për kuptimin dhe interpretimin e ndjenjave dhe emocioneve në një pjesë muzikore. Simbas debatit shkencor dhe artistik botëror, studimi dhe analiza e një pjese muzikore e ka të domosdoshme analizën nëpërmjet semiotikës së muzikës. Edhe në Shqipëri, ka patur debat shkencor dhe artistik për këtë temë. Disa kritikë muzike e kundërshtonin pa baza shkencore semiotikën e muzikës, mbasi ose nuk e kuptonin ose e kishin të vështirë ta studionin këtë fushë. Personalisht e kam mbështetur studimin dhe analizën e muzikës nëpërmjet semiotikës së muzikës, por një rol të rëndësishëm ka luajtur studjuesi, kompozitori dhe profesori Edmond Buharaja, i cili ka botuar disa vepra me nivel shkencor për këtë nën-disiplinë shkencore me njohje ndërkombëtare. Kofi Agawu, Roland Barthes, Jean-Jacques Nattiez, Michel Imberty, Philip Tagg janë disa nga përfaqësuesit e semiotikës së muzikës. Kompozitori Vasil Tole e ka mbështetur në të gjithë debatin e tij shkencor, semiotikën e muzikës, prandaj ka arritur ta përdorë praktikisht, artistikisht ndikimin e kësaj fushe në krijimin e muzikës. Personalisht kam shkruar disa artikuj shkencor për semiotikën e muzikës falë eksperiencës në Universitetin ‘Ca Foscari’ Venezia dhe bashkëpunimit me Profesor Giovani Morrelli. Krahas studimit të semiotikës së muzikës kam botuar tek libri ‘Psikoanaliza e muzikës’, për gestaltin dhe empatinë muzikore.
Semiotika muzikore është disiplina që studion kuptimin, shenjat dhe strukturat e përfaqësimit në muzikë. Semiotika e muzikës eksploron se si muzika përcjell kuptimin, duke e shqyrtuar muzikën si një sistem shenjash dhe simbolesh. Në rastin e Simfonisë ‘Albanoi’ të Vasil Toles, semiotika shfaqet në mënyrë të thellë dhe të shumëfishtë, pasi muzika e kësaj vepre nuk është thjesht abstrakte, por bartëse e kuptimeve kulturore, identitare dhe arketipore.
Simfonia ‘Albanoi’ si sistem shenjash (semiotika strukturore)
Në këtë vepër, Tole përdor një gjuhë muzikore me shenja të koduara, që burojnë nga kultura shqiptare tradicionale dhe që komunikojnë me dëgjuesin në disa nivele:
Elementët muzikor Shenja-Kuptimi
-Pedalet-shenjë statike qëndrueshmëri, identitet, rrënjë
-Ritmi i valleve-shenjë kinetike jetë, lëvizje, bashkësi, ritet
-Iso-polifonia-shenjë arketipore pavetëdije kolektive, strukturë shoqërore
-Melodi me modele epike shenjë narrative kujtesë, histori, mit
-Kulme orkestrale-shenjë dramatike-konflikt, transformim, ngadhënjim
Semiotika kulturore – muzika si bartëse kuptimesh etnike
Vasil Tole ndërton Albanoi-n si një “tekst muzikor” që flet në një gjuhë kulturore shqiptare, duke i dhënë tingullit funksione të ngjashme me ato të një gjuhe:
-Koha I – Epos → Shenjë e kujtesës historike (semiotikë narrative). Tregon përmes zërit të lahutës dhe motiveve të moçme.
-Koha II – Iso shenjë e kohezionit social dhe pavetëdijes. Bazohet në një kod të përbashkët që komunikohet pa fjalë – për Imberty, një “kohë simbolike”.
-Koha III – Prechorus Dance, shenjë e ritit dhe ritualit. Ritmi dhe përsëritja marrin funksion rituoro-komunikativ, në frymën e antropologjisë semiotike (Lotman, Greimas).
-Koha IV – Heng / Revelry. Shenjë e çlirimit, e bashkimit emocional. Një akt kolektiv i shprehjes së identitetit përmes festimit – semiotikë e gëzimit.
Semiotika performative dhe rituale (M. Nattiez, J. Nattiez)
Jean-Jacques Nattiez thekson se kuptimi muzikor nuk është i brendshëm në tingull, por formohet nga dëgjuesi në kontekstin kulturor. Në këtë kuptim, ‘Albanoi’ ka një funksion ritual performativ, ku muzika:
-“vepron” si rit (jo vetëm tingëllon),
-“kujton” si tekst (pa fjalë),
-“përcjell” si shenjë e bashkësisë etnike, përtej nocioneve individuale të kompozitorit.
Simfonia ‘Albanoi’ e Vasil Toles është një tekst muzikor kompleks semiotik, në të cilin:
-Muzika shqiptare tradicionale (eposi, isoja, rituali) kthehet në shenja muzikore moderne;
-Komunikimi ndodh nëpërmjet njohjes intuitive të kuptimeve kulturore;
-Vepra funksionon si një strukturë shenjash e pavetëdijshme që përforcon identitetin kombëtar;
-Muzika nuk është vetëm art, por akt i komunikimit simbolik – një gjuhë identitare. Simfonia ‘Albanoi’ komunikon përtej tingullit, duke krijuar kuptime mitike, simbolike dhe psiko-emocionale. Kjo e bën veprën të interpretohet edhe si psiko-dramë muzikore, në linjë me teoritë e Michel Imberty apo Carl Jung mbi arketipet në art. Psikodrama muzikore është një qasje terapeutike që integron muzikën dhe teknikat e psikodramës për të lehtësuar shprehjen emocionale dhe shërimin.
Parimi i Gestalt, Struktura muzikore e Kohës IV-ët “Heng”.
Koha IV-të e Simfonisë ‘Albanoi’ nga Vasil Tole, me titullin “Heng / Revelry”, është një lëvizje finale kulmore ku gëzimi, ritmi dhe energjia rituale kombëtare bashkohen në një strukturë muzikore Gestaltiane – ku pjesët nuk janë të ndara, por formojnë një tërësi kuptimplotë, e përjetuar si njësi e vetme muzikore dhe psikologjike. Sipas teorisë Gestalt, përceptimi muzikor funksionon si përjetim i formave të plota, ku elementet (tema, ritmi, harmonia) nuk kuptohen ndaras, por si një figurë ose kontur i përgjithshëm emocional dhe simbolik. Ky parim, kur aplikohet në muzikë:
-nuk analizon vetëm notat, por si përjetohet ngjyra, zhvillimi dhe tensioni emocional,
-identifikon figura muziko-emocionale që kanë kuptim të menjëhershëm për dëgjuesin,
-ndërlidhet me pavetëdijen dhe strukturën arketipore (Jung – Imberty).
Gestalt në “Heng” – Tri figura muzikore (Gestalt)
1. Figura Rrethore / Riti i Përsëritjes
Forma rrethore në strukturën ritmike dhe melodike, evokon vallëzime popullore shqiptare (p.sh. valle rrethore ose korale festive). Kjo përsëritje krijon një ndjenjë të ritualit, të tranzitit kolektiv, një veprim simbolik ku koha humbet dhe energjia grupore rritet. Është një Gestalt që përjetohet si komunitet në lëvizje.
2. Figura Eklatante / Shpërthimi i Gëzimit
Motive të shkurtra, të përsëritura me fuqi, me rritje dinamike, përjetohet si eksplodim i emocioneve të përmbajtura në kohët e mëparshme. Kjo figurë është e ngjeshur, me puls të shpejtë, ngjan me formën e një spiraleje që “shpërthen” në kulm. Gestalt i këtij tipi lidhet me katharsisin: një ndjenjë çlirimi.
3. Figura e Bashkimit / Kulm Simbolik
Të gjitha temat e mëparshme (nga Eposi, Iso, Prechorus Dance) mund të rikthehen në mënyrë të transformuar. Kjo krijon një Gestalt të njohjes dhe përmbylljes, ku pjesët lidhen në një unitet emocional dhe tematik – përjetuar si “kthim në vete” i identitetit shqiptar.
Gestalt dhe forma muzikore dhe Gestalt si përjetim psiko-muzikor.
Forma e pjesës ndjek një strukturë rritëse ciklike, ku ndërtohen tensione që çlirohen nëpërmjet të njëjtës bërthamë ritmiko-melodike, që zhvillohet dhe zgjeron përmes orkestracionit. Më shumë sesa zhvillim tematik linear, kemi një ndërtim të imazhit të përgjithshëm (Gestalt) në kohë reale, që përjetohet emocionalisht nga dëgjuesi. Psikoanalisti Imberty e lidh strukturën muzikore me strukturën e pavetëdijes, në këtë kuptim, “Heng” nuk është thjesht një pjesë festive, por një formë kolektive e pavetëdijes që bëhet e vetëdijshme përmes ritualit muzikor. Dëgjuesi përjeton pjesën si një “figure globale” ku nuk mund të ndajë ritmin nga energjia, melodinë nga historia, emocionin nga origjina folklorike.
Koha IV-ët e Simfonisë Albanoi nga Vasil Tole, me titullin “Heng / Revelry”, është një lëvizje finale kulmore ku gëzimi, ritmi dhe energjia rituale kombëtare bashkohen në një strukturë muzikore Gestaltiane – ku pjesët nuk janë të ndara, por formojnë një tërësi kuptimplotë, e përjetuar si njësi e vetme muzikore dhe psikologjike. Struktura muzikore e Kohës IV “Heng” e gëzimit ritual, ku:
-çdo element muzikor ka kuptim vetëm në raport me tërësinë,
-vetë forma krijon një “figurë” të qartë kulturore shqiptare,
-dëgjuesi nuk analizon, por përjeton një kuptim të thellë dhe kolektiv përmes zërit, ritmit dhe lëvizjes.
Empatia muzikore në simfoninë ‘Albanoi’ të Vasil Tole.
“Simfonia Albanoi” e Vasil Toles dhe koncepti i empatisë muzikore janë dy fusha që mund të ndërthuren në mënyrë të thellë, duke na lejuar të kuptojmë si një vepër muzikore përçon përjetime emocionale kolektive dhe identitare. Në psikologjinë e muzikës, empatia muzikore përkufizohet si aftësia e dëgjuesit për të ndjerë emocionet e përçuar nga muzika, duke hyrë në “botën e brendshme” të kompozitorit ose interpretueseve.
Si përfundim, simfonia “Albanoi” fton dëgjuesin jo thjesht të dëgjojë, por të përjetojë. Siç thotë Michel Imberty: “Muzika përfton formën e një pasqyre emocionale ku dëgjuesi shikon vetveten dhe historinë e tij të pavetëdijshme.” Për këtë arsye, Tole arrin të krijojë një hapësirë ku muzika nuk është vetëm art, por komunikim emocional dhe identitar:
-Në këtë kuptim, “Albanoi” është një akt empatie ndaj kujtesës kulturore shqiptare.
-Një ftesë për të ndjerë me të kaluarën, me kolektivin, me gjenezën shpirtërore.
– Tole te ‘Albanoi’ ka arritur ta tejkalojë ‘modelin’ përmes një kërkimi të ri semiotik dhe psikoanalitik në muzikë, duke futur koncepte moderne të analizës muzikore dhe duke thelluar dialogun mes traditës dhe bashkëkohësisë
-Kofi Agawu, Roland Barthes, Jean-Jacques Nattiez, Michel Imberty, Philip Tagg janë disa nga përfaqësuesit e semiotikës së muzikës.
– Kompozitori dhe profesori Edmond Buharaja, i cili ka botuar disa vepra me nivel shkencor për këtë nën-disiplinë shkencore me njohje ndërkombëtare.
-Në rastin e Simfonisë ‘Albanoi’ të Vasil Toles, semiotika shfaqet në mënyrë të thellë dhe të shumëfishtë, pasi muzika e kësaj vepre nuk është thjesht abstrakte, por bartëse e kuptimeve kulturore, identitare dhe arketipore.
– Koha IV-të e Simfonisë ‘Albanoi’ nga Vasil Tole, me titullin “Heng / Revelry”, është një lëvizje finale kulmore ku gëzimi, ritmi dhe energjia rituale kombëtare bashkohen në një strukturë muzikore Gestaltiane.
– “Simfonia Albanoi” e Vasil Toles dhe koncepti i empatisë muzikore janë dy fusha që mund të ndërthuren në mënyrë të thellë, duke na lejuar të kuptojmë si një vepër muzikore përçon përjetime emocionale kolektive dhe identitare.
