Përktheu: Dhimitër Gjodede
Kur im at ishte plak dhe unë isha ende e re, më ra në dorë një shumë e mirë parash. Edhe pse ishin para “të fituara” nga puna e bërë, mua dhe babait na dukej sikur kishim fituar lotarinë. E lexuam kontratën disa herë, duke e kontrolluar imtësisht, tamam si një biletë lotarie, për t’u bindur që nuk kishte ndodhur ndonjë gabim. Por nuk kishte ndodhur asnjë gabim. Unë do të paguhesha për të shkruar një libër. Për shumë kohë, asnjëri prej nesh nuk qe në gjendje të ftillohej me realitetin e ri. Im at vazhdoi të fuste dhjetë ose njëzetë stërlina në letrat që më shkruante. E çova pjesën tjetër të familjes (prindërit e mi kishin kohe që ishin divorcuar) në një “fshat turistik” në “atdheun e vjetër” (Karaibet) ku e vramë kohën duke ardhur vërdallë me makina golfi, duke u zënë ashpër me njëri tjetrin dhe duke zënë radhën në pritje të heshtur për të shijuar sasitë qesharake të frutave ekzotike. Ishim të vetmit njerëz të zinj në radhën e bufesë.
U desh një periudhë reflektimi përpara se të kuptoja se paratë, edhe pse kishin ardhur disi në mënyrë të parakohshme për mua, kishin ardhur në kohën e duhur për tim at. Ai kishte shpenzuar një jetë të tërë në punë, që në moshën 13 vjeçare. Kjo jetë kishte përfunduar me skamje, pleqëri dhe divorc, por tani mund të gjente më në fund prehjen e merituar. Në këtë drejtim, e hoqa Harvin nga apartamenti i tij i mjerë në Londër dhe e vendosa në një shtëpizë druri buzë detit. Kur erdhi fundi i pranverës, nuk menduam më për t’i kaluar pushimet në Kornuoll, Devon apo Lejk Distrikt, por në Evropë.
Një ide që sfidonte traditën. Edhe pse nuk ndodhte për herë të parë. Verën përpara se të shkoja në kolegj, im at, në atë mënyrë e tij skrupuloze, kishte krijuar një buxhet që do të na mundësonte të dyve të shpenzonim katër ditë në Paris. Dhe shkuam. Por nuk është e lehte për një burrë të bardhë shtatëdhjetë vjeçar dhe një vajzë të zezë shtatëmbëdhjete vjeçare të shkojnë bashkë me pushime në Evropë, sado te shkurtra ato. Nuk na pëlqente të rrinim nëpër restorante apo në dhomën e mëngjesit në hotelin tonë të vogël. Në vend të kësaj, në atë udhëtim të parë eksplorues, zbuluam kënaqësinë e të ecurit. Nëpër rrugë, muze, por më shumë se kudo tjetër, nëpër kopshte. Në kopshte nuk është e nevojshme të shpenzosh para dhe as të hysh në shkëmbime bezdisëse me njerëz të huaj. Askush nuk të sheh çuditshëm, askush nuk të gjykon nëse qëndron përpara një statuje apo liqeni dhe i hedh një sy doracakut turistik që ke me vete.
Në parqet publike është më e lehtë të fitosh një ndjenjë përkatësie. E ndjeva këtë instinktivisht si adoleshente (dhe, kur e mendoj tani, si fëmijë gjatë një vizite në Hampsted Hith). Në vitet në vazhdim, në kolegj, zbulova sërish kënaqësinë që më dhuronin kopshtet, kësaj radhe intelektualisht. E shkruajta tezën time të diplomës mbi “Poezinë e Kopshtit Anglez 1600-1900,” duke theksuar veçanërisht mënyrat si “puna” dhe “punëtorët” neglizhohen në një kopsht anglez. Shikoni se si ledhi zëvendëson gardhin ose murin. Shikoni oshënarin poetik tek mediton i vetmuar në gufën e tij, një zëvendësim simbolik për të gjithë ata burra aspak poetikë që pikësëpari gërmuan gropën për të krijuar liqenin artificial. Lordi anglez kundron krijimin e tij dhe sheh pikërisht atë, “krijimin,” i patrazuar nga kapanët e punëtorëve dhe kafshët e angarisë. Me një mjeshtëri artistike, ai e ka shndërruar kopshtin e tij në një imitim të natyrës. Dritarja e dhomës së tij të gjumit në Surrey dhuron një peizazh të denjë të pastoralizmit klasik, sa i virgjër, aq edhe elegant, jo aq i ndryshëm nga kodrat e Toskanës, të cilat i shijoi gjatë Turit të Madh.
Kur po shkruaja esenë, fitova një interes gjithnjë e më të madh mbi nocionin e “Turit të Madh.” Lexova ditarët e anglezëve të sërës së lartë mbi udhëtimet e tyre në Itali ose Gjermani, dhe i shoqërova ata teksa kundronin dhe blinin piktura dhe statuja, u çapita bashkë me ta përmes kopshteve elegante, u mahnita nga mermeri i fisëm, qëndrova përballë rrënojave madhështore duke filozofuar mbi kotësinë sublime të ekzistencës, e kështu me radhë. Ia vlen ta lexoni nëse ju bie në dorë. Gjatë pushimeve të Shën Majkëllit, e vizitova Harvin në kuvlinë e tij 1+1 në Kilburn dhe mendova: E pse mos të bëjë një Tur të Madh edhe plakushi im.
Por kur u shfaq mundësia, zbulova se im at ishte më i interesuar për Francën se Italinë. I pëlqenin ushqimi, qytetet dhe pamja e femrave. Debatuam pak dhe në fund fitova unë: si çdo njëzet-e-tre vjeçar tjetër, isha shumë e zonja të bashkërendisja veprat e mira me interesat e mia (megjithëse më vonë u kthyem në Francë). Rezervuam një hotel në Firence. Hoteli quhej Porta Rossa. Kam dëgjuar se kohët e fundit ka pësuar një rinovim dhe tashmë duket si çdo hotel-butik elegant tjetër në kontinent, por kur isha aty me Harvin, hoteli ishte një pensione i vërtetë, pa kurrfarë ndryshimi nga shekulli i nëntëmbëdhjetë.
Ajri hynte nga dritaret, për të cilat na kishin udhëzuar rreptësisht t’i hapnim vetëm në mbrëmje, dhe çelësat rëndonin. Çelësat kishin formën e çelësave, sigurisht, dhe ishin të lidhur me një xhufke gjigante prej kadifeje. Dhomat ishin jashtëzakonisht të larta, edhe pse pothuajse të zhveshura, me vetëm një krevat të parehatshëm dhe çarçafë të ashpër, një gardërobë që kërciste, një karrige xunkthi dhe një dysheme të shtruar me pllaka të vogla në të kuqe të errët. Nuk kishte televizor, minibar dhe ushqime. Por mjaftonte t’i hidhje një sy tavanit dhe asaj çka kishte mbetur nga një afresk anonim, për të kuptuar se sa e turpshme do të ishte për personin dhe kombin tënd, qoftë edhe vetëm ta mendoje, të zbrisje te recepsioni (nuk kishte telefon) dhe të ankoheshe. Është e vërtetë se, ashtu si Lusi Haniçërç dhe Sharlota Bartlet e E.M. Forsterit, ne nuk kishim një dhomë me pamje, veçse nëse do të quanim pamje një copë muri të shekullit XII, por unë ndodhesha në atë fazë të jetës ku përjetimi i të njëjtës situatë, sado e pakëndshme, si ajo e një personazhi librash, përbënte një burim kënaqësie për mua.
Dolëm nga hoteli që në mëngjes. Kishim në plan të vizitonim Kopshtet Boboli. Por në Firence, çdo mëngjes, shumë njerëz e braktisin hotelin e tyre me synimin për të arritur një vend të caktuar dhe shumë pak arrijnë në destinacion. Futesh në një rrugicë të ngushtë, me carta di citta në dorë, kalon plot vetëbesim para ambulantit të akulloreve, lufton me turmën në hyrje të Ponte Vecchio-s, merr majtas dhe e gjen veten në një vicolo të harruar nga Zoti, përballë një spitali për fëmijë, ndërkohë që gurët po plasin nga vapa dhe dikush po mundohet të të shesë një imitim të një çante Prada. Shikon plot përgjërim bebet prej stukoje. Merr djathtas, majtas, edhe njëherë djathtas dhe ja ku je përsëri në Piazza Duomo. Por ti e ke parë një here Duomo-n. Në Firence, ngado që përpiqesh të shkosh, përfundon gjithmonë në Piazza Duomo. Të duket sikur sheshi ka këmbë dhe lëviz sa andej këndej. Vapa sa vjen dhe ashpërsohet dhe muret e rrugicave po të marrin frymën; fillon e ëndërron për oaze të gjelbëruara dhe kujtohesh se herën e fundit që ke parë një fije bari ka qenë në atë rripin e ngushtë e të gjelbëruar përpara stacionit të trenit. A thua do të kesh fatin ta shohësh përsëri?
Rrugës u përpoqëm të argëtoheshim disi. Harvi, një fotograf amator i talentuar, bëri disa foto të grave të bukura që nxitonin nga hija në hije. Unë, shumë më pak e aftë, qullosa një foto të keqe të një grafiti ironik: Mirë se erdhët në Luna Park, Firence. Vapa u bë e padurueshme. “Ku ndodhemi?” e pyeta tim atë. “Te Piazza e Peshkut,” murmuriti ai, por pastaj i lindi një ide: “Kam idenë se duhet të kishim kaluar atë urën.”
Mbaj mend se ky zbulim gjeografik na erdhi njëkohësisht të dyve si një epifani: fundja kishte një mënyrë për të dalë nga ky labirint rrugicash me një bukuri mbytëse dhe për t’u ngjitur më lart. Lartësia ishte një tipar thelbësor i Boboli-t. Në ngjitje e sipër, shpëtuam më në fund nga ndjesia se nuk ishim veçse dy minj britanikë të ngecur brenda një labirinti mesjetar italian. Jo, tani po dilnim në të hapur, në ajrin cilësor të Rilindjes, duke triumfuar mbi Duomo-n e kudondodhur njëherë e përgjithmonë.
Kaluam mes shumë kopshteve, njeri më i kuruar dhe i ndërlikuar se tjetri. Aparatet fotografike vareshin pa jetë në qafat tona, sepse Boboli është një vend që nuk mund të kufizohet në kornizë. Si përvojë estetike, ai vjen i para-kornizuar dhe pak lumturi gjen të nxjerrësh në foto gardhet diametrike. “Nuk ndryshon dhe aq nga kopshtet angleze, apo jo?” propozoi Harvi përballë një Bakusi mbi një breshkë, penisi rrondokop i të cilit na kishte shënjestruar ballin.
Në një liqen, Neptuni lakuriq po bëhej gati të ngulte sfurkun tredhëmbësh mbi një shkëmb; në një tjetër, një tip i panjohur për ne, qe ngritur qirithi mbi kalë, sikur deti që më parë qe ndarë në dysh për të, tani do ta gllabëronte të tërin. Nuk më kujtohet të kem parë rosa apo shpezë të tjera, madje asnjë gjethe apo guriçkë jashtë vendit. Boboli nuk përbën me te vërtetë një arratisje nga qyteti në natyrë dhe për asnjë moment nuk të lejohet të harrosh orët e panumërta të punës që janë shpenzuar mbi gardhin, që ky vetëm si gardh te mos ngjajë.
Jo, nuk ngjante aspak me një kopsht anglez…megjithëse, ndoshta ishte më i ndershëm në qëllimet e tij. Ai flet për kamje dhe pushtet pa u përpjekur të fshihet. Boboli është jehona e Firences në natyrë. Si rrjedhim, është i vetmi kopsht që mbaj mend të kem ndjerë droje. Nuk do ta kisha përfytyryar kurrë se do të ndihesha e zhveshur në një kopsht, por kështu ndodhi, për të dy ne. Turistë të ngathtë që zvarritnim veten tonë në gjirin e një fantazie intime. Sepse, edhe pse Boboli është i hapur për publikun, ai ngelet deri diku parku i Medici-ve dhe nuk mund të mos të të kaplonte ndjesia se po shkelje në një botë të ndaluar. Për një çast u ndjemë të lehtësuar kur e gjetëm vetëm në një bulevard me pemë bërsheni të rrumbullakosura, plot hije dhe qetësi, ku patëm mundësi të preheshim, jo vetëm nga dielli zhuritës, por edhe nga shkëlqimi verbues i monumenteve dhe kullave të vilave.
Në majë të kodrës pushuam dhe bëmë më shumë foto të çative të kuqe të Firences, nga ç’kishim bërë të kopshteve vetë. “Ishte madhështore,” tha im atë pak më vonë, kur kishim zbritur dhe qemë ulur në një kafe aspak madhështore, duke konsumuar të lumtur një fileto viçi të mbuluar me salcë tono. Tek e vështroja ashtu të lehtësuar, mendova trishtueshëm për Sharlotë Bartletin dhe dëgjova zërin e saj të ngjirur të jehonte në mendjen time: E ndjej se turi ynë zor se mund të quhet suksesi që kisha shpresuar. Duhet ta kisha ditur që nuk bënte për ne.
Borgeze, Romë.
Pak kohë pasi im at vdiq, unë u transferova në Romë. Po mbaja zi dhe ishte dimër, dhe për mua qytetit kishte vetëm pamjen e gurëve dhe shiut diagonal. Nuk kisha asnjë ndjesi të gjelbërimit të tij. Kalova përpara Shkallëve Spanjolle pa e vrarë mendjen se ku të shpinin. Kur erdhi vera, gjelbërimi i qytetit mu shfaq copëza-copëza: unaza e barit rreth Castel Sant’Angelo; apo kopshti i vogël e i rrethuar me mur anës Via Nazionale, plot me shatërvanë të tharë dhe me një pus të thellë dhe pa ujë, i mbuluar nga emrat e gërvishtur të të dashuruarve. Rafaella – ti amo! Nuk do t’i kishim gjetur kurrë këto vende nëse nuk do të qe për qenushen tonë, e cila i zbulonte me nuhatje. Një ditë prilli, poshtë një ledhi në këtë kopsht të murosur, im shoq dhe qenushi ynë zbuluan diçka më melankolike dhe kurioze se një boçe të tharë pishe: një kostum i hedhur i Statujës së Lirisë, një kanoçe e vogël boje, një kovë bosh dhe një kartë identiteti e një emigranti indian.
Na u desha ca kohë të zbulonim Villa Borghese-n. Jetonim në anën tjetër të qyteti, që do të thotë rreth 15 minuta larg, por nga të gjitha vendet parokiale në botë, Roma është më i keqi. Çdo rione është mjaft i këndshëm dhe i pavarur, sa rallëherë e ndjen nevojën të bredhësh jashtë tij. Më duket se kishim një vit të tërë që jetonin në Monti, përpara se të merrnim mundimin të kalonim lumin dhe të eksploronim mahnitjet e Trastevere. Edhe kësaj radhe, qenushja u bë shkaktarja. Aty nga vera, ajo na kishte tërhequr me hir e pahir drejt gjuhës italiane, ku ne u përpoqëm me mish e me shpirt të bisedonim me pronarët e qenve të tjerë që takonim te kopshti i murosur, duke shkëmbyer këshilla veterinere ose duke u mburrur për pastërtinë e racave. (Nuk pashë kurrë ndonjë qen bastard në Romë. Ngjanin të gjithë sikur kishin dalë nga ndonjë katalog për mbarështimin e qenve me gjak të pastër.)
“E dove possiamo corriere con il nostro cane senza guinzaglio?” u përpoqa unë dhe u shpërbleva menjëherë, pavarësisht gramatikës time të varfër, me një lum këshillash miqësore, e megjithatë, plotësisht të pakuptueshme – foljet ktheheshin në mbiemra me shpejtësi të pabesueshme. Në fund arritëm të shquanim disa emra. Vendi më i mirë për ta lënë qenin të shëtisë pa litar ishte një vilë borgjeze. Dhe ku ishte kjo vilë e klasës së mesme? Oh, në majë të Shkallëve Spanjolle! Do të shihnim një vilë dhe pastaj një park. Do të kishte muze, biçikleta, liqene dhe një kopsht zoologjik, i cili nuk quhet kështu, por bioparc. Che assurdo! Dhe patjetër, shumë qenë, qenë gjithandej. Ekziston një vend i veçante për qentë!
Kopshtet Borgeze kane formën e një zemre, edhe pse këtë e dallon vetëm në një hartë: kur je brenda, i shëtit rruginat e saj pa krijuar asnjë ide për planimetrinë. Këtu të del një kafe, pak më vonë një liqen, andej është një muze, këtej një festival filmi, papritur ndesh në kokën e Savonarolas, në një karuzel ose në kundërmimin e fortë të trumzës. Është një shembull i këndshëm i një parku të vërtetë publik. Parku u konfiskua nga pronësia një kardinali të shekullit XVII dhe pasardhësve të tij (të cilët e hapnin për publikun gjatë të dielave dhe festave publike), dhe, në shekullin XX, iu dhurua popullit.
Ashtu si Hampsted Hithi dhe Sentrëll Parku, ai ka bulevarde të gjera, në të cilat mund të shëtisësh, dhe bar të lartë mbi të cilin mund të lexosh ose të puthesh, ndërkohë që fëmijët dhe qentë janë të lirë të harbohen si t’ua ketë enda, edhe pse në të dyja rastet ata janë më mirë të veshur se të njëjtët e tyre në Londër dhe Nju Jork. Njëherë pamë një qen të racës borzoi i veshur me një xhaketë të verdhe kundër shiut, një kapele të verdhe po kundër shiut, dhe i mbathur me katër çizme të verdha. Të dielën gjen plot vajza të vogla me kaçurrelat e kapura me fjongo dhe me fustane shumëngjyrëshe, ndërsa djemtë mbajnë xhaketa sportive dhe kollare, dhe ngjajnë si miniatura të drejtorëve ekzekutivë në kompanitë më të mëdha të botës.
Te vendi që na kishin treguar, aty ku qentë mund të vraponin pa litar, atmosfera ishte me e shkujdesur, edhe pse mania romane për atë tmerrin e rrobaqepësisë britanike, xhaketën Barbour, të vriste sytë ngado që shkoje. (Kemi dalë në ajër të pastër, si anglezët, duket sikur i thonë këto xhaketa njëra tjetrës, po ushtrojmë qentë njësoj si anglezët.) Pishat italiane me kurorat e tyre gjigante krijojnë një mjedis ideal për qentë, të cilët ndjekin njeri tjetrin në formë rrathësh, ndërkohë që të zotët dembelosen në faqet e kodrës dhe bëjnë sehir njerëzit e tjerë, të cilët e ndajnë intimitetin e jetës së tyre me publikun.
It Happened in the Park është titulli në anglisht i një filmi të Vittorio de Sica-s të vitit 1953 (në italisht quhet thjesht Villa Borghese) dhe kështu ndodh në të vërtetë: të duket sikur dyert e apartamenteve kane rënë të gjitha përtokë, duke i mundësuar çdo të huaji që kalon atypari të kundroje mirë e bukur atë çfarë ndodh brenda. Në gjashtë skica të ndryshme që përbejnë filmin, de Sica trumbeton lavdinë e vojerizmit, ndërkohë që kremton ndikim e fuqishëm të segue-s: vizioni i tij i parkut publik është ai i një udhëtimi pa harta. Në jetë, ashtu si në film, dikush mbërrin pa ndonjë plan të veçantë – një piknik në një vend të caktuar ose një vizitë në një muze – por parku gëlon me ngasje dhe mundësi nga më të shumllojshmet, sa gjithmonë do të sabotojë ambiciet e tua për të arritur nga A në B. Në një skicë, një çift prostitutash romane, të cilat janë në arrati nga policia, zbulojnë se në park po organizohet Miss Bukuria dhe hyjnë të marrin pjesë. Mesazhi: gjithkush mund t’ia dalë mbanë në kopshtet e Borgheze-s.
Është pikërisht ky kalim i lehtë mes ulje-ngritjeve që qëndron në thelb të joshjes që pasqyron vendi. Ai nuk përjashton askënd. Për shembull, fakti që të gjitha ato buste prej guri të njerëzve të famshëm i kanë emrat qartësisht të printuar në fund – mund të jetë thjesht çështje e shijes së shekullit XIX, por ndryshimi është i jashtëzakonshëm. Nuk është e nevojshme të vish vërdallë nervoz, paksa i turpëruar nga mungesa e njohurive. Çdo shtëpiake mund të qëndrojë përballë bustit të Leonardo da Vincit dhe të mendojë: sa mollëza femërore! Sa i çuditshëm ngjan me atë mjekër madhështore! Çdo punëtor i thjeshtë mund të shijojë akulloren e tij përballë Arkimedit, ta shikojë në sytë e ngurtë dhe të mendojë sa shumë i ngjan plakushit Xhankarlo që punon te posta. Harvit do t’i kishte pëlqyer shumë e gjithë kjo.
Brenda në vilë, statujat shndërrohen nga të këndshme për syrin, në magjepsëse, ndërkohë që ngelen të pakuptueshme për vizitorin në kërkim të hijes. E ç’mund të jetë tjetër historia e Apollos dhe Dafnes,veç rastit klasik të dashurisë-në-park të pashpërblyer? Kryevepra e Berninit ripërsërit thelbin veprues të kopshteve, ku djemtë kundrojnë vajza dhe vajzat kundrojnë djemtë që kundrojnë vajzat që parakalojnë. Dhe, tashmë që edhe unë kam marrë zakonin e tim atit fotograf për të lakmuar të bukurën, e di, ashtu si edhe Apollo, sa e dhimbshme është të vështrosh një qenie të bukur, e cila nuk do të jetë kurrë e jotja.
Bernini ofron një zgjidhje për këtë agoni të dëshirës, të paktën në planin estetik, duke kombinuar sublimisht materialet e keqpërputhura të një parku publik në një skulpturë të vetme: trupin njerëzor, lëkurën e pemës, mermerin. Në fytyrën e Dafnes gjen tronditjen e shndërrimit, por në sytë e Apollos dalloj një ndjenjë ngushëllimi. Njëfarë prehje shpirtërore që vjen kur më në fund heq dorë nga rendja dalldisëse. Për tim at, i cili nuk reshti kurrë së dëshiruari femrat e bukura, të cilat në këmbim i dhuruan vetëm indiferencë, refuzimi absolut i Dafnes mund t’i kishte shërbyer si një ftillim. Ndonjëherë duhet ta kuptosh që ajo është e paarritshme. Ndonjëherë asaj do t’i parapëlqente të ishte më mirë një pemë.
Ka një fazë sentimentale, në fillimet e procesit të zisë, ku beson se çdo gjë që je duke bërë, parë, apo konsumuar, i vdekuri do të kishte dashur gjithashtu ta bënte, shikonte apo konsumonte. Harvit do t’i kishte pëlqyer kjo pjatë me oriz të fërguar. Atij do t’i kishte pëlqyer Panteoni. Atij do t’i kishte pëlqyer ajo vajza alla Rossetti me vetulla të zeza e të trasha.
Në fazën e parë të zisë ka një prirje për t’i mbitheksuar gjërat. E megjithatë, ende ndjej se ky kopsht do të na kishte lumturuar të dyve. Të ecje mes parkut pa atë përkrah ishte një përvojë sa e ëmbël, aq edhe e hidhur, sidomos kur mendoja për udhëtimin tonë të fundit në Venecien e shtrenjtë dhe të pushtuar nga turmat. Një udhëtimi po aq i pasuksesshëm sa dhe në Firence. Pse nuk më kishte shkuar kurrë mendja për Romën? Ashtu si mua, atij do t’i kishin pëlqyer shfaqjet e reja: familjet afrikane, çiftet indiane, vajzat Rome të kapura për dore. Duke shijuar një piknik, duke shpaketuar ushqimet me kundërmimin e mrekullueshëm të koriandërit – një erzë që shumica e shitësve romanë as nuk e dinë që ekziston.
Harvi dhe unë e dinim nga përvoja se emigrantëve u duhet pak kohë për të besuar se një park është me të vërtetë publik dhe i hapur për ta: mamaja ime e kishte zakon të ankohej, duke e ekzagjeruar disi (dhe jo pa një ndjenjë krenarie), se në vitin 1975 ajo ishte e vetmja femër me ngjyrë që shëtiste në St. James Park, duke shtyrë një karrocë fëmijësh. Ndonjëherë duhet një gjeneratë e tërë për të krijuar vetëbesimin e nevojshëm: besimin se kjo portë do të hapet edhe për ty. Në Itali, ku shumë lloje portash janë të mbyllura për pjesën dërrmuese të njerëzve, ka diçka veçanërisht të bukur në lirinë e një kopshti.
Për dy vitet që kaluam në Rome, Kopshtet Borgeze u kthyen në një traditë për ne, joshja jonë kryesore sa herë që dëshironim të shpëtonim nga shastisja jonë me Monti-n. Dhe gjithmonë e lija parkun me ngurrim; nuk ishte e lehtë të kaloje nga shkujdesja e ëmbël e parkut në konvencionalitetin disi pedant të qytetit.
Jo, nuk mund t’i shoqëroni vongolet me djathë; jo, kjo nuk është koha për kapuçino; po, mund ta hani picën te shkallët, por jo pranë shatërvanit; në dhjetor shkojmë të gjithë në Indi; në shkurt bëjmë ski në Francë; sigurisht që në shtator shkojmë në Nju Jork. Çdo gjë që bëjnë romanët është e përsosur dhe e shkëlqyer, por ndonjëherë të vjen në majë të hundës që të gjithë këmbëngulin të bëjnë të njëjtën gjë dhe në të njëjtën kohë. Mendoj se argumenti i tyre është: meqë të gjitha zakonet tona janë të përsosura dhe të shkëlqyera, pse të mos vazhdojmë me to?
Besoj se një të drejtë e kanë, por gjithsesi më vjen mirë të arratisem në kopshtet e tyre dhe të ha çfarëdo lloj ushqimi, e ulur mbi bar, duke pirë sasi britanike alkooli, pa pasur dikë që të shikon qortueshëm. Në një kopsht publik italian, një britanike ka gjithçka që dashuron nga Italia – diellin, ushqimin, qiellin, artin, tingullin e gjuhës – por pa rregullat aspak të rehatshëm që qeverisin kënaqësinë e duhur të tyre. Ajo është e lirë të gëzohet në atë vend mahnitës ashtu si t’i thotë koka. Të mendojë për babanë e saj dhe si atij do t’i kishin pëlqyer portokallet plot lëng që ajo bleu pranë Panteonit (babai do ta kishte pëlqyer edhe atë). Të vështrojë njerëzit që vijnë dhe ikin. Dhe ndoshta më vonë të shëtisë me varkë. Dhe ndoshta më vonë ta zërë gjumi, paksa e dehur, mbi bar.
Kur im at vdiq, u nisa menjëherë në Romë, duke lënë gjithçka pas, të pazgjidhur. Paketova ato pak gjëra që gjeta në dhomën e tij dhe i rrasa në bodrumin tim. Dy vite më vonë, kur u ktheva, duhet t’i rivizitoja edhe njëherë sendet e tija, kësaj radhe më shtruar. Nuk kishte shumë, por gjeta disa foto nga udhëtimet tona në Itali dhe Francë. Mendoj se u kënaq disi në ato pushime, por fotot kanë një atmosferë të sforcuar, sikur po i merrte për të më bërë qejfin mua. I pëlqente t’i zmadhonte dhe të mi niste në një zarf gjigant, të përsosura si kartolinat dhe po aq jo interesante.
E vetmja foto e arrirë ishte bërë në Carcassonne (zgjedhja e tij), ku në mënyrë aspak të zakontë kishte kërkuar të ndalonim makinën. Pastaj kishte ecur drejt buzës së një shkëmbi që binte thikë, por që dhuronte një pamje të të gjithë luginës. Aty, ai fotografoi një peizazh të mrekullueshëm të kodrave, luginave, pyjeve, fushave dhe lumit që gjarpëronte si një fill blu mes tyre. Atë foto nuk ma dërgoi kurrë, por gjeta plot kopje të saj mes sendeve të tija pasi vdiq, sikur kishte dashur të mos e kuptoja se kopshtet që i pëlqenin më shumë ishin ato të egrat.
