Ishte fundi i shekullit XIX kur në Shkodër vazhdonte të lulëzonte tregtia e për rrjedhojë, shumë familje të kamura nga jashtë vitin dhe e vizitonin Skutën e Arit (sipas prof.. David Lluka, emërtimi në i italisht i Shkodrës Scutari shpjegohet etimologjikisht prej fjalës skutë dhe ar.
Familja Ashiku e pa të udhës të investonte në infrastrukturën e mirëpritjes së vizitorëve, prandaj i kërkoi arkitektit të njohur Kolë Idromeno të skiconte një vend që do të ishte i përshtatshëm për to. Menjëherë Idromeno filloi punën dhe përgatiti këtë skicë e cila edhe sot gjendet në Arkivin Qëndror të Shtetit.
Me të përfunduar ndërtimin, Kafja e Madhe filloi të frekuentohej jo vetëm prej të huajve, por edhe prej shkodranëve duke u kthyer shumë shpejt në strehën ku takoheshin intelektualë. Nëse vërtet Shkodra është djepi i kulturës, Kafja e Madhe është vendi ku kultura u diskutua më së shumti.
Debate të forta intelektuale nën sfondin e një muzike të lehtë klasike me nuanca baroke. Diskutime mbi libra e shkrimtarë që ndoshta pjesa më e madhe e shoqërisë as që i njihte. Anekdoda që i dhanë Shkodrës edhe titullin “Nana e Humorit” me të
cilat akoma edhe sot vazhdojmë të qeshim. Biseda rreth muzikës dhe operave më të famshme. Kjo ishte ajo që përbënte Kafen e Madhe, vendtakimin e kulturës me aristokracinë.
Ndërtesa ndahej në dy kate ku i pari kishte ambient të bollshëm me kapacitet deri në 200 persona dhe 50 tavolina, plot me dritare dhe pasqyra ku pranë tyre mund të luaje bilardo apo të pije një kafe në një kënd dedikuar vetëm kafesë. Vend me një joshje të veçantë për të huajt të cilët nuk kalonin asnjëherë pa u ndalur. Në katin e dytë ishin 9 dhoma gjumi dhe dy banjo të përbashkëta ku turistët apo të huajt që vinin për punë kalonin ditët.
Sipas një shkrimi të Flora Nepravishtës dhe Andi Çeudarit botuar në revistën “Monumentet”, 2009-2010, në vitin 1920 Ndoc Luka, konsulli i Italisë në Shkodër e bleu Kafen e Madhe. Me vdekjen e tij, gjithçka i kalon së bijës e cila martohet me Muzale (Muzhalë) që trashëguan atë godinë.
Para se të quhej “Kafja e Madhe”, godina pati tre emra: Fillimisht quhej Kafe “Adriatik”. Më pas u quajt Kafe – Hotel “Park” dhe në fund, me ardhjen e malazezëve “Grand Hotel Savija”. Por gjithnjë, prej përmasave që për kohën nuk mund të imagjinoheshin, për të gjithë ruajti emrin Kafja e Madhe.
Me ardhjen e komunizmit, Kafja u shtetëzua dhe ndryshoi disi fizionominë e saj ndërsa funksioni u ruajt. Në vitin 1960, me vendim të Ministrisë së Kulturës, Kafja e Madhe shpallet “Monument Kulture”. “Konkurenti” i saj i vetëm në Shkodër ishte Kafe – Hotel “Turizmi” i cili nuk gjendej larg, por në të cilin asnjëherë nuk përjetoje klasin e Kafes së Madhe.
Me ardhjen e demokracisë në vitet ’90, godina duhej t’u kthehej pronarëve. Nga një që kishte qenë dikur, tani të shumë në numër, trashëgimtarët e rinj nuk ranë dakord për ta ndarë, e për këtë arsye, ajo mbeti e braktisur dhe askush nuk u kujdes për të. Aq i madh qe mjerimi i saj, sa prej vendit ku pinte kafe Tefta Tashko u kthye në vend reklamash për muzikë tallava.
Në vitin 2007, Ministria e Kulturës, Turizmit, Rinisë dhe Sporteve e shpalli “Monument Kulture të Kategorisë së Parë”, por përveç vendosjes së një pllake, nuk bëri asgjë që të mund të ndalte degradimin e godinës simbol. Shkodranët në të nuk shohin veç nja kafe apo klub. Ajo godinë është pjesë e trinomit të krenarisë së qytetit. Nëse pyet dikë se çfarë ka të madhe Shkodra, menjëherë do të përgjigjet “Kafen e Madhe, Kishën e Madhe dhe Arrën e Madhe”.
Nëse ajo godinë do të shembej apo do të ndërronte identitet, Shkodrës do t’i humbiste një pjesë e rëndësishme.
Sot godina i është nënshtruar një restaurimi i cili do ta kthejë në identitet me shpresën për të mos qenë një tjetër kafe në Shkodër, por për t’u shndërruar sërish në vendin ku puqet aristokracia dhe kultura./ Konica.al
