Punoi: Qamil Gjyrezi
Koha e dytë e Simfonisë ‘Albanoi’ nga Vasil Tole titullohet “Iso” dhe përfaqëson një thellim të lidhjes midis muzikës simfonike bashkëkohore dhe strukturave arkaike të muzikës tradicionale shqiptare, veçanërisht polifonisë labe dhe toske, ku isoja është një element themelor.
“Iso” është një teknikë vokale e rëndësishme në muzikën tradicionale shqiptare, ku grupi mban një ton fiks ose pedal, duke krijuar një bazë rezonante për melodinë që zhvillohet mbi të. Në këtë kohë të simfonisë, Vasil Tole përdor parimin e isos në mënyrë orkestrale, jo vokale, duke e transformuar atë në një strukturë polifonike dhe timbrike.
Karakteristikat muzikore të Kohës së II-të: Iso si arketip mbajtës (container ).
Në psikologjinë jungiane, “përmbajtja” i referohet aftësisë për të mbajtur dhe menaxhuar përvoja intensive emocionale, si brenda vetes ashtu edhe në marrëdhëniet terapeutike. Bëhet fjalë për krijimin e një hapësire, qoftë brenda ose jashtë, ku emocionet e vështira mund të pranohen, përpunohen dhe integrohen, në vend që të shtypen ose shmangen. Përmbajtja është proçesi gjithashtu i vetëdijshëm dhe i qëllimshëm i pranimit dhe menaxhimit të emocioneve. Bëhet fjalë për gjetjen e një mënyre për t’i “mbajtur” ato pa i lejuar ato t’ju kontrollojnë ose të shkaktojnë dëm. Në këtë kontekst, ‘përmbajtja’ tek koha e dytë e simfonisë ‘Albanoi’, është aftësia për të mbajtur dhe menaxhuar përvoja intensive emocionale muzikore, si brenda vehtes ashtu edhe në marrëdhëniet terapeutike, dmth në komunikimin me dëgjuesin e muzikës, në rastin tonë simfonisë ‘Albanoi’.
Koha e II-të: Iso ka strukturë pedal: një ose disa tinguj mbahen statikë nga instrumentet e ulëta (viola, çelo, fagot, kontrabas, ose tubë), duke krijuar një mbështetje modale. Ato krijojnë një atmosferë meditative dhe rituale, me një zgjatje të kohës muzikore, duke iu referuar ndjeshmërisë së këngës epike ose rituale. Përdorim i mikrotonaliteteve, glisando dhe rezonancave për të krijuar një ndjesi autentike të “këngës së trashëguar”. Orkestrimi bazohet në përdorimin e timbreve të ‘errëta’ dhe rezonante (si veglat e frymës tinguj të ulët, harqet me harmonikë, efektet pizzicato ose col legno) për të ndërtuar ndjesinë e një “iso-je” kolektive dhe rezonante. “Col legno” është një teknikë për instrumentët e harqeve që u udhëzon instrumentistët e instrumenteve të harqeve që t’i godasin telat me pjesën prej druri të harkut, në vend të fijeve. Kjo krijon një tingull të thatë me perkusion.
Instrumentet që mbajnë “iso-n” orkestrale
Në kohën e dytë , Iso, fillojnë violinat çelot me pedal, duke krijuar një atmosferë pak mistike, pregatisin Ison, marrësin dhe hedhësin. Fillon fagoti solo, korni solo dhe tromba si marrës dhe hedhës, duke imituar marrësin dhe hedhësin vokal. Përgjigjen violinat e para, pastaj përsëri fagoti, tromba legato me açakatura, zbukurime të lehta, pastaj korni solo në dekreshendo. Për të krijuar një situatë të qetë, kompozitori ka menduar një pauzë të shkurtër. Pastaj fillojnë harqet violinat temën allegro, violinat, përgjigjet fiati oboe, pastaj përgjigjen çelot me violat, tema kalon tek harqet, përgjigjet korni. Harqet lozin me pasazhe teknike, tremolo harqet dhe timpani, violat violinat e para, timpani, violat picikato e pastaj Iso. Në reprizën e kësaj kohe përseriet hedhësi me trombonat dhe solo tromba, fagoti si marrës, violat glisando, korni, fagoti ne regjistrim e lartë si hedhes, tromba shkurt dhe tema e fagotit, lot tromba dhe vjen gongu që sinjalizon dhe përfundimin e kësaj kohe, Koha e dytë Iso me frymëmarrjen e dirigjentit që pregatit emocionalisht kohën e tretë. Violat dhe çelot, shpesh në regjistër të ulët, mbajnë një pedal ose një akord të zgjatur. Fagoti dhe kontrabasi japin ndjesinë e rrënjës dhe gravitacionit muzikor. Tuba ose korni anglez, përdoren ndonjëherë për të thelluar teksturën muzikore. Instrumente të frymës prej druri, me nota të gjata dhe të përmbajtura, i shtojnë një karakter njerëzor këtij pedali të zgjatur.
Ndikime dhe lidhje me traditën.
Ky lloj përpunimi është një sintezë mes muzikës arkaike shqiptare dhe teknikave moderne simfonike. Vasil Tole krijon një arkitekturë tingujsh që funksionon si një “hapësirë shpirtërore”, ku muzika moderne bëhet bartëse e një kujtese etnografike. “Iso”-ja është jo vetëm strukturë muzikore, por edhe simbol kulturor në këtë pjesë. Koha e II-të – Iso është një pikë kulmore e ‘eksperimentit’ të Vasili Tolet për të modernizuar dhe simfonizuar traditën shqiptare, duke e kthyer një element oral e vokal në një koncept orkestral universal.
Në Simfoninë ‘Albanoi’, në kohën e II-të “Iso”, Tole e përmend vetë: “Në kohën e dytë, të titulluar ISO, synova të zbatoja teksturën e iso-polifonisë, ku iso interpretohet nga orkestra e harqeve.” Kjo do të thotë që partitura ka pasazhe ku instrumentet e harqeve, veçanërisht violat dhe çelot në regjistrin e mesëm e të ulët, mbajnë nota të vazhdueshme, pedale ’.
Tek partitura, kjo manifestohet në tremolo të ndërtuar mbi akorde të ulëta, duke ndërtuar një “masë” statike harmonike për melodinë të zhvillohet sipër. Duhet të shikohet veçanërisht në pasazhet baritonalë të violave/çelove, që rezultojnë në rezonanca timbrike të ngrohta dhe durim më të gjatë të frazës. Tole aplikon gjithashtu mikrotonalitete, glissando të butë dhe lëvizje heterodronike ‘shushurimë’, pra “iso, pedal” që lëviz lehtë në mënyrë modulante, duke e bërë atë jo vetëm një pedal statik, por një element që “i jep shpirt” arkitekturës muzikore.
“Iso” përfaqëson evolucionin e Toles drejt integrimit të muzikës tradicionale shqiptare (iso polifoni) në stilin modern-simfonik. Në kontrast, koncerti i vitit 1990 mbetet brenda formave simfonike perëndimore, me më pak influencë të muzikës popullore.
Psikoanaliza, terapia e muzikës në raport me “Iso”-n tek Albanoi.
Psikoanaliza e muzikës në raport me “Iso”-n tek Albanoi e Vasil Tolet është një fushë reflektimi që na lejon të zbulojmë kuptimet e fshehura, të pavetëdijshme dhe kulturore që përçohen nëpërmjet strukturës muzikore. Psikoanaliza muzikore, e bazuar në idetë e Freud-it, Jung-ut dhe më pas teoricienëve si Theodor Reik, Max Graf, Gilbert J. Rose apo Michel Imberty, përpiqet të interpretojë; emocionet, impulsin e pavetëdijshëm, dëshirat dhe konfliktet e brendshme që shprehen në mënyrë të nënkuptuar në muzikë; eksplorojë figurat arketipale, mekanizmat mbrojtës dhe traumat kulturore që mbeten në gjuha muzikore; kuptojë raportin midis krijuesit dhe veprës, shpesh si zgjatim i vetvetes ose i identitetit kolektiv.
“Iso” në Albanoi dhe leximi psikoanalitik
Në Kohën II – “Iso” të simfonisë Albanoi, mund të vërejmë disa elementë që lejojnë një interpretim psikoanalitik të thellë:
1. Iso si arketip mbajtës (container).
Në psikoanalizën jungiane, “containment” është funksioni që mbron individin nga shpërbërja emocionale, duke mbajtur kaosin e brendshëm. Iso, si një pedal i pandryshueshëm që rrjedh në prapavijë, krijon një ndjenjë qetësie, strukture dhe lidhjeje me një kujtesë të përbashkët.
Interpretim: Iso mund të shihet si një “nënë muzikore”, një strukturë mbrojtëse ku melodia (fëmija) rritet, eksploron dhe kthehet.
2. Rezonanca e Iso-s si memorie e pavetëdijshme kolektive.
Tingulli ‘statik dhe pedal’, pedal risjell një memorie të lashtë, arkaike, që qëndron e fiksuar në strukturën psiko-kulturore shqiptare. Kjo rezonancë vazhdon të jetojë në pavetëdijen e kombit, siç e koncepton Freud tek “Das Unbehagen in der Kultur” – shqetësimi i individit brenda kulturës. Iso bëhet kështu një zë kolektiv i pashuar – një lloj “superego sonor” që flet pa fjalë për një identitet që nuk mund të harrohet.
3. Koha e dytë si hapësirë rituale / regresive
Muzika në këtë kohë është e ngadalshme, rituale, ciklike, gjë që mund të përkthehet si një regresion drejt fazës paraverbale, para se njeriu të mësojë të flasë, por kur ndjenjen e përjeton përmes zërit. Kjo është faza e “iso-s”, tingulli monoton që nuk kërkon kuptim racional, por përjetim somatik-emocional.
Roli terapeutik kolektiv i kompozitorit Vasil Tole tek simfonia ‘Albanoi’.
Tole, përmes Iso-s, ndërton një vepër që tejkalon vetë muzikën dhe bëhet akt terapeutik kolektiv. Ai sjell në vetëdije atë që është fshehur: identiteti shqiptar i thellë, përmes një ‘gjuhe të harresës, zanore’. Në këtë sens, ai vepron si një “psikanalist kompozitor”, duke nxjerrë në sipërfaqe zërat e vjetër të kombit. Analizë e kam përqendruar me referenca të drejtpërdrejta nga Michel Imberty dhe Vasil Tole, që mbështet idenë se “Iso”-ja në Simfoninë ‘Albanoi’ mund të lexohet si një strukturë e pavetëdijes muzikore shqiptare, në mënyrë të ndërthurur ndërmjet muzikologjisë, psikoanalizës dhe identitetit kulturor.
1. Vasil Tole – “Iso”-ja si strukturë arketipale shqiptare
Në tekstet e tij, Vasil Tole thekson që:
“Isoja është një nga elementet më të vjetra të polifonisë shqiptare, që mban strukturën modale, identitetin e grupit dhe shpirtin e bashkësisë.” (Tole, “Polifonia shqiptare midis oralitetit dhe shkronjës”, 2010). Ai e përshkruan Iso-n si një strukturë muzikore që jeton në kohë, dhe ka funksionin e unitetit dhe kujtesës kulturore. Në veprat e tij orkestrale, veçanërisht në Simfoninë ‘Albanoi’, kjo merr formë të përpunuar në gjuhë bashkëkohore: “Në ‘Iso’, koha e dytë e Simfonisë ‘Albanoi’, kam përdorur ‘iso’-n si teksturë orkestrale për të ndërtuar një gjendje shpirtërore kolektive, një rezonancë të thellë që vjen nga pavetëdija kulturore.” (Tole, intervistë për Albanian Daily News, Maj 2025). Tole e trajton Iso-n si një mbartëse të pavetëdijes kolektive që përfaqëson ndjeshmëri arkaike shqiptare, e cila ripërsëritet ritualisht në jetën muzikore të komunitetit.
2. Michel Imberty – muzika dhe pavetëdija
Michel Imberti, në librin e tij “La Musique et l’Inconscient” (1996), flet për mënyrën si strukturat muzikore lidhen me proçeset e pavetëdijshme: “Muzika ka një funksion ‘anaklitik’, ajo kthehet në një mbështetje për përvojën emocionale të individit, si një ‘nënë’ e pavetëdijshme që kujton dhe mbron.” “Rezonancat e vazhdueshme, tingujt pedal, struktura ciklike janë mënyra për të rivendosur lidhjen me pavetëdijen arketipale, me gjendje prelinguistike.”
Interpretim në kontekstin shqiptar:
Isoja, në këtë prizëm, është një strukturë anaklitike shqiptare, një figurinë e nënës kolektive muzikore, që mban emocionalisht dhe simbolikisht grupin. Isoja vepron si një zë i padukshëm por gjithmonë i pranishëm, që nuk kërkon kuptim racional, por një lidhje emocionale të drejtpërdrejtë. Në këtë kontekst Tole ka arritur të sjelli për dëgjuesin Iso-n me an të teknikave kompozicionale, orkestracionit si një zë i padukshëm por gjithmonë i pranishëm.
Është pikërisht ky zë i padukshëm, që mban emocionalisht dëgjuesin e simfonisë ‘Albanoi’.
