Punoi: Qamil Gjyrezi
Para disa muajsh mora pjesë në premierën e Simfonisë ‘Albanoi’ të kompozitorit Vasil Tole, që u luajt me datë 9 Maj 2025, ditën e Europës, luajtur nga orkestra e Radio Televizionit Shqiptar , nën drejtimin e maestro Eno Koço. Për këtë eveniment të rëndësishëm të muzikës shqiptare, kanë shkruar gazetarë, studjues, kritikë të muzikës, por unë mendova ta trajtoj simfoninë ‘Albanoi’ në një këndvështrim tjetër, duke e dëgjuar disa herë në planin psikoanalitik dhe semiotik.
Psikoanaliza e muzikës eksploron bazat psikologjike të përvojës muzikore, duke shqyrtuar se si muzika lidhet me mendjen e pavetëdijshme, emocionet dhe zhvillimin njerëzor. Ajo heton se si elementët muzikorë si melodia, ritmi dhe harmonia, si dhe akti i dëgjimit ose krijimit të muzikës, mund të kuptohen përmes teorive dhe koncepteve psikoanalitike. Në punimin tim dua të analizoj psikoanalitikisht por edhe muzikologjikisht simfoninë ‘Albanoi’ të kompozitorit dhe akademikut Vasil Sofokli Tole, lidhjet e muzikës së Toles me mendjen e pavetëdijshme, emocionet e kompozitorit. Për të dalë me përfundime shkencore dhe artistike e kam analizuar punën time me anë të Gestaltit muzikor, semiotikës së muzikës dhe empatia muzikore. Ndërsa muzikologjia është studimi akademik i muzikës, që përfshin historinë e saj, kontekstet kulturore dhe analizën, ndryshe nga performanca ose kompozimi muzikor.
Vasil S. Tole është një nga kompozitorët më të spikatur shqiptarë sot, akademik, pianist, muzikolog etnomuzikolog dhe drejtues kulturor. Kompozitori Vasil S. Tole është personalitet artistik dhe akademik që integron folklorin shqiptar në muzikën simfonike moderne. Vepra Simfonia “Albanoi”, 4 kohë, është krijuar mbi tematika e elemente folklorike shqiptare me trajtim bashkëkohor. Gërshetimi kulturor nga emri (Albanoi), deri tek forma (isopolifonia dhe koha simfonike europiane), janë një bashkim i identitetit kombëtar dhe europian. Simfonia e tij më e re, “Albanoi”, u interpretua për herë të parë më 9 maj 2025, në Ditën e Europës, nga Orkestra Simfonike e Radio Televizionit Shqiptar nën drejtimin e Enos Koços. Titulli “Albanoi” është referencë historike për përmendjen më të hershme të fjalës “Albanoi”, që më pas u zhvillua në “Arbër”, “Shqiptarët”, një simbolikë e rrënjëve tona të hershme. Kjo simfoni përbëhet nga katër kohë: Epos, Iso, Pre Chorus Dance, dhe Revelry Finale, të dizajnuara për të përfaqësuar karakteristikat muzikore të kulturës shqiptare, të përpunuara në një gjuhë bashkëkohore.
Në veçanti, koha e dytë, ISO, integron isopolifoninë tradicionale shqiptare. Orkestrës i besohet roli “iso”-s (mbajtës i melodisë), ndërsa solo si fagoti, korni dhe tromba interpretuan zërat e marrësit, kthyesve, dhe hedhësve në mënyrë simbolike .
Pse u zgjedh 9 maji Dita e Europës për premierën?
Tole e konsideron këtë rast një simbol të integrimit shqiptar në traditën kulturore europiane. Simfonia, një formë themelore e muzikës klasike europiane, afirmon se arti shqiptar ëndërron dhe ndryshon mes familjes së shqiptarëve dhe asaj europiane . Dirigjenti Eno Koço ka një lidhje të gjatë personale dhe profesionale me kompozitorin dhe kulturën shqiptare. Ai drejtoi orkestrën në koncert dhe është mik dhe bashkëpunëtor i ngushtë i Toles që nga viti 1990. Çdo kohë e veprës është dedikuar një figurë influencuese në jetën apo karrierën e Toles:
Epos–Ismail Kadare
Iso–Wolfgang Hufschmidt
Prechorus/Dance–Eno Koço
Heng/Revelry Finale–Çesk Zadeja
“Simfonia Albanoi” e Vasil Tole është një nga veprat më përfaqësuese të krijimtarisë së tij simfonike, ku kompozitori ndërthur mjeshtërisht elementet e muzikës tradicionale shqiptare me format dhe trajta të muzikës klasike evropiane.
Koha I-rë e ‘Albanoi’– Epos
Koha e parë e “Simfonisë Albanoi” mban titullin “Epos”, duke i dhënë një karakter të qartë heroik, epik dhe solemn. Karakteristikat kryesore të Kohës I-rë – Epos: Forma e simfonisë ndjek shpesh strukturën e sonatës, por me trajtim të lirë për t’i dhënë hapësirë zhvillimit epik dhe motivit folklorik. Motivet folklorike të simfonisë bazohen në tematikë shqiptare, sidomos në ritmet e valleve të burrave dhe intonacionet e lahutës e të epikës legjendare. Orkestracioni është shumë i pasur dhe me ngjyra, me përdorim të theksuar të instrumenteve të tunxhit (tromba, korni, trombonët), duke krijuar një atmosferë monumentale. Në simfoni autori përdor ritme karakteristike të traditës shqiptare, shpesh me theksime asimetrike, që japin tension dhe gjallëri. Karakteri emocional i simfonisë është heroik, solemn, shpesh dramatik, duke i dhënë jehonë një identiteti kolektiv shqiptar, ku e kaluara historike dhe miti bashkohen në një gjuhë të re muzikore. Koha e parë “Epos” është një thirrje për të evokuar kujtesën historike dhe krenarinë kombëtare. Tole përmes kësaj pjese synon të japë zërin e “Albanoit”, një simbol i shqiptarëve të lashtë, dhe e ngre këtë frymë në një nivel universal përmes muzikës simfonike.
Në këtë kohë, ndihen qartë:
-Zhvillimi i temës heroike.
-Dialogu midis instrumenteve që përfaqësojnë “zërat” e ndryshëm të traditës.
-Ngjitjet dramatike që krijojnë një klimë epike.
Në tërësi, koha e I-rë “Epos”, si fillim i simfonisë i jep veprës një ton monumental dhe përgatit dëgjuesin për një udhëtim nëpër historinë dhe shpirtin shqiptar. Kontapunkti i veprës “Epos” të Vasil Tolës është një element shumë delikat dhe interesant në këtë krijim, tradita shqiptare me teknikat klasike perëndimore.
Analiza e kontapunktit në “Epos” të Vasil Toles
1. Stili i kontapunktit: Lidhja me traditën, bazë etnomuzikologjike:
Në “Epos”, Tole nuk përdor një kontapunkt tipik të stilit barok apo klasik. Ai mbështetet tek kontapunkti folklorik shqiptar, veçanërisht tek ndërveprimi i linjave melodike që ndodhin në iso-polifoni, por i zhvilluar në mënyrë më të lirë dhe personale. Modeli shumëzëror: Tole krijon shpesh kontapunkt heterofonik, ku zërat zhvillohen mbi një temë bazë dhe mbi të ndërthuren variacione ose kundërlinja që lëvizin në mënyrë të lirë, duke respektuar karakterin epik të veprës.
2. Teknika të përdorura në kontapunkt
-Imitacioni i lirë: Në disa seksione të partiturës, veçanërisht në hyrje dhe në ndërtimet kulmore, Tole përdor imitacion, ku një temë paraqitet në një zë dhe pastaj pasqyrohet në një tjetër, por jo me rregullat strikte të fugës, por në mënyrë më fleksibël dhe me ndryshime ritmike që i japin karakter narrativ.
-Pedali, si bazë kontapunktike: Pedali nuk është vetëm një notë statike. Ndonjëherë vetë linja e pedalit, ndryshon lehtësisht me lëvizje të vogla, duke krijuar kontraste të lehta me linjat e tjera melodike. Kjo krijon një kontapunkt shumë organik që gjendet në këngët polifonike të jugut të Shqipërisë.
-Lëvizje konvergjente dhe divergjente: Tole përdor edhe lëvizje paralele në terca dhe seksta, shumë të zakonshme në polifoninë shqiptare. Në momente të caktuara, zërat lëvizin të papajtueshëm ose të pajtueshëm, duke krijuar tension dhe çlirim karakteristik të kontapunktit folklorik.
3. Shembuj konkretë nga partitura ( bazuar në analizat muzikologjike)
Tema kryesore paraqitet në linjën e parë, ndërsa linja e dytë fillon të zhvillojë një variacion që pas disa takteve hyn në një dialog kontapunktik imitues.
Pjesa kulmore: Zhvillohen 3-4 linja melodike njëkohësisht, ku dy prej tyre ndjekin një kontapunkt të lirë imitues, ndërsa të tjerat qëndrojnë në Iso, duke krijuar një shtresë të thellë teksturore.
Mbyllja: Zërat konvergojnë ngadalë drejt një unisoni, duke i dhënë veprës karakter përmbyllës ritual.
Kompozimi është ndërtuar episodikisht, me motive të përsëritura dhe kontraste dinamike që imitojnë narrativën e këngëve epike. Zbatimi i qetësive (p.sh. partitura e dytë) krijon tension dramaturgjik, ndërsa maja horizontale në motivin kryesor fton ngritje dramatike, një teknikë e përdorur edhe në krijime të mëparshme si opera “Eumenides” (2004) dhe Poemë simfonike (1987).
2. Gjuhë modale dhe motive tradicionale
Vasil Tole aderon tek modaliteti i muzikës popullore shqiptare, veçanërisht modalitete tradicionale që përshkruhen në studimet e tij mbi iso-polifoninë. Në “Epos” identifikohen intervale të pjesshme dhe përdorimi i Isos, të cilat krijojnë ngjyrim lokal dhe idenditet muzikor të veçantë.
3. Roli i pedalit dhe teksturologjia tek Epos.
“Teksturologjia” i referohet studimit ose analizës së teksturave, shpesh në kontekstin e materialeve, sipërfaqeve, apo edhe cilësive vizuale dhe prekëse të gjërave. Partitura tregon linja të vazhdueshme pedali përdorur si bazament harmonik, një zgjatje e traditës së iso polifonisë, që Tole argumenton si evolucion nga dy zëri te tre zëri në këngët popullore. Kjo fillon të krijojë një atmosferë mitike dhe rituale, e përshtatshme për karakterin epik të veprës.
4. Përdorimi i tempove dhe ritmeve episodike
Lehtësimet ritmike ndryshojnë midis skenave: episodet të qeta janë në ritëm lirik të lirë (rubato), ndërsa pjesët aksion ndryshojnë tempo, me ritmikë pulsative, teknikë që gjendet edhe në pjesët e tij simfonike si “Genotype” (1996).
Si përfundim “Epos” funksionon si një pikë kryesore ku bashkohen tri sfera të krijimtarisë së Vasil Tolës: kompozimi klasik, dramaturgjia muzikore dhe tradita etnomuzikologjike shqiptare. Partiturat e tij synojnë të ruajnë origjinalitetin folklorik (në modalitet e dron, pedal) dhe njëkohësisht të prezantojnë një rrëfim muzikor me strukturë moderne dhe dramatike. Tole ndërthur traditën shqiptare me teknikat klasike perëndimore.
Roli i Isos në “Epos” – Koha e Parë
Në kohën e parë të “Epos”-it në Simfoninë “Albanoi”, sipas analizave muzikologjike:
-Isoja përfaqëson qëndrueshmërinë, rrënjët dhe elementin arkaik të muzikës shqiptare.
-Krijon një ndjesi “tokësore”, të thellë dhe të pandryshueshme, që shërben si sfond për zhvillimin e motiveve melodike.
-Jep ndjesinë e ritualit dhe epikes, duke lidhur muzikën simfonike me eposet gojore dhe polifoninë tradicionale.
Interpretim simbolik:
-Isoja është si “zëri i tokës”, një rezonancë e vazhdueshme që i jep peshë dhe thellësi rrëfimit muzikor.
-Mund të shihet edhe si “zëri i së shkuarës” që mbështet dhe mban narrativën epike.
-Në veprën e Toles, përdorimi i Isos nuk është vetëm një element teknik, por ka edhe funksion identitar dhe stilistik, duke e lidhur simfoninë me ADN-në muzikore shqiptare. Në kohën e parë të “Epos”-it në Simfoninë “Albanoi” të Vasil Toles, Isoja mbahet kryesisht nga instrumentet që tradicionalisht krijojnë bazën e regjistrit të ulët dhe japin qëndrueshmërinë e tingullit. Bazuar në analizën muzikore të kësaj simfonie dhe mënyrën se si Tole ndërthur elementet folklorike me orkestracionin simfonik, instrumentet që mbajnë Ison janë kryesisht:
Instrumentet që mbajnë pedalin:
1. Kontrabasi – zakonisht mbart notën bazë në regjistrin më të ulët dhe krijon një rezonancë të thellë.
2. Fagoti – shpesh përdoret në regjistrin e tij të ulët për të forcuar Ison dhe për të shtuar një ngjyrim më të errët.
3. Violonçeli – në disa raste mbështet kontrabasin duke mbajtur të njëjtën notë ose një interval të qëndrueshëm.
4. Instrumentet e tunxhit (posaçërisht tubat) – mund të jenë të përfshira për të theksuar Ison në kulme dramatike.
5. Instrumentet e frymës popullore të imituara (si lahuta apo çiftelia në mënyrë orkestrale) . Tole shpesh përdor orkestracionin për të krijuar efekte që evokojnë tingullin e instrumenteve tradicionale, ku shpesh Isoja është një karakteristikë.
Si funksionon Isoja në këtë pjesë?
Isoja është i pranishëm si një tingull i pandërprerë, i cili qëndron si sfond statik, ndërkohë që mbi të zhvillohen motivet melodike dhe episodet e tjera ritmike dhe tematike. Në kontekstin e “Epos”-it, Isoja imponon një ndjesi gravitacionale dhe stabiliteti, duke krijuar atë efektin arkaik dhe epik, që Tole kërkon të risjellë nga polifonia tradicionale shqiptare
