Shkruan Ermira Qerimi
Vdeo Arte – Transhumance & polifoni në Shqipëri Tradita e blegtorëve transhumantë shqiptarë, siç u pasqyrua në reportazhin e Arte, ofron një terren të jashtëzakonshëm për një studim filologjik të thelluar.
Kjo traditë gojore, e lidhur me transhumancën dhe polifoninë, përbën një trashëgimi gjuhësore dhe muzikore komplekse, bartëse e një memorie kulturore mijëvjeçare. 1. Konteksti gjuhësor dhe sociokulturor i transhumancës shqiptare Transhumanca në Shqipëri ushtrohet kryesisht në rajonet malore të Veriut dhe Jugut, ku bashkëjetojnë dy variantet kryesore dialektore të gjuhës shqipe: Gegërishtja në Veri dhe Tosqërishtja në Jug. Kjo diferencë dialektore reflektohet edhe në praktikat këngore dhe gojore të blegtorëve, të cilët përçojnë përmes këngëve të tyre tekste poetike, tregimtare dhe liturgjike. Kënga polifonike vendoset në një kontinuum gojor, ku gjuha dhe muzika janë të pandashme.
Vetë natyra e këngës imponon një kompozim polifonik horizontal, ku linja melodike të ndryshme dialogojnë, duke pasqyruar një diversitet gjuhësor dhe stilistik unik për secilin rajon. 2. Strukturat filologjike dhe muzikologjike të polifonisë 2.1. Forma poetike Këngët e blegtorëve shpesh përbëhen nga strofa të shkurtra, me vargje ritmike, herë-herë në formën e himneve pastorale ose dëshpërimeve. Gjuha që përdoret është e pasur me arkaizma, metafora për natyrën, tufën dhe jetën transhumante. Një shembull tipik, i ndërtuar për ilustrim në artikull: “Në bjeshkë me borë të bardhë, Këngë këndoj për ujkun e largët, Bagëtia më ndjek përtej shkretëtirës, Zëri im i bashkuar me zërat e natës.” Kjo strofë përçon lidhjen intime mes blegtorit, natyrës dhe memories gojore. Ajo shpreh një ndjesi të thellë vetmie, harmoni dhe spiritualiteti brenda një peizazhi të ashpër por poetik. 2.2. Fonologjia dhe prozodia Analiza fonologjike zbërthen përdorimin e zanoreve të zgjatura, diftongëve dhe asonancave, të cilat strukturojnë muzikën e këngës. P.sh. në citimin e mësipërm, vërehet alternimi i zanoreve të zgjatura /aː/ dhe të shkurtra /a/, përsëritja e bashkëtingëlloreve dentale /t/, /d/, si dhe asonancat në /e/ dhe /i/, të gjitha duke krijuar një ritëm të dallueshëm dhe një melodi vokale harmonike. Prozodia karakterizohet nga një alternim i rregullt i syllabave të theksuara dhe jo të theksuara, duke u adaptuar në formate polifonike. 2.3. Polifonia si tekst muzikor Nga këndvështrimi muzikologjik, polifonia shqiptare karakterizohet nga: Një bordun (iso) që shërben si baza tonike mbi të cilën ndërtohen zërat solistë. Mbivendosja e motiveve melodi ke të pavarur por komplementare, duke krijuar një teksturë njëkohësisht harmonike dhe ritmike. Një dialog vokal i cili mund të perceptohet si një formë ndërtekstualiteti muzikor, ku çdo zë korrespondon me një “zë narrativ” apo ekspresiv të ndarë. 3. Një ndalim brutal dhe dëshmi e gjallë Reportazhi i Arte i jep zë disa blegtorëve, dëshmitarë të gjallë të një tradite që u ndërpre në mënyrë të papritur nga gati gjysmë shekulli diktaturë komuniste, ku transhumanca dhe polifonia u konsideruan si praktika “arkai ke” mospërputhëse me ideologjinë e shtetit. Ky ndërprerje shkaktoi një diskontinuitet në transmetimin gojor, duke rrezikuar ekzistencën e vetë formave kulturore. Një blegtor nga grupi dëshmon:
“Gjatë regjimit na duhej të këndonim fshehurazi, ndonjëherë vetëm mes nesh, në perëndim të natës. Ishte mënyra jonë për të ruajtur identitetin, gjuhën dhe rrënjët.”
Kjo dëshmi ilustron dimenzionin identitar të kësaj tradite, një formë rezistence kulturore përballë presionit politik. 4. Rikthim dhe rilindje post-komuniste Që prej rrëzimit të regjimit në vitin 1990, kjo traditë ka përjetuar një rikthim të jashtëzakonshëm. Megjithë dekadat e zbehjes, polifonia pastorale dhe transhumanca janë rifilluar, të mbështetura nga përpjekje për revitalizim kulturor, rimiresimi i gjeneratave të reja dhe shtimi i mbështetjes institucionale. Ky rikthim dëshmon një rezilencë të jashtëzakonshme të trashëgimisë së gjallë, ku gjuha, muzika dhe praktikat komunitare rifitojnë vendin e tyre në identitetin bashkëkohor shqiptar. 5. Transmetim, variacion dhe memorie kolektive Tradita pastorale shqiptare mbështetet në një transmetim gojor, ku mendimi fonologjik është thelbësor. Variacioni mes zërave ose brezave pasqyron një traditë në ndryshim të vazhdueshëm. Blegtorët ruajnë në kujtesë muzikën dhe tekstet, duke treguar një aftësi filologjike të gjallë. Ky transmetim nënkupton një interaksion kompleks mes gjuhës vernakulare, muzikës dhe mjedisit natyror, ku çdo element ndikon në formën përfundimtare të këngës. Përfundim Studimi filologjik i traditës së blegtorëve transhumantë në Shqipëri zbulon një sinkrezë të thellë mes gjuhës, muzikës dhe kulturës pastorale. Polifonia vokale, më shumë se një fenomen muzikor, është një lloj teksti i gjallë, ku zërat tregojnë historinë e një populli dhe një territori, duke përzier memorie, identitet dhe art. Ndërprerja prej diktaturës dhe dëshmia e gjallë e blegtorëve në dokumentar ilustrojnë njëkohësisht brishtësinë dhe forcën e kësaj tradite. Rikthimi post-komunist dëshmon përkushtimin e thellë të shqiptarëve ndaj trashëgimisë së tyre kulturore dhe për vitalitetin e tyre gjuhësor-e muzikor në një kontinuitet krijues.
